Zakład Chemii Organicznej Wydziału Chemicznego PW

Skład osobowy

Prace badawcze

Dla studentów

Usługi

Historia Zakładu

Kontakt

Przydatne linki

Strona główna

PROFESOR DR HAB. WANDA POLACZKOWA

(1901 - 1985)

Profesor Zwyczajny Politechniki Warszawskiej

Organizatorka i długoletni Kierownik Katedry (Zakładu) Chemii Organicznej

Wydziału Chemicznego Politechniki Warszawskiej

Profesor Wanda z Brydów Polaczkowa urodziła się 4 kwietnia 1901 roku w Drohobyczu. Do szkoły średniej uczęszczała we Lwowie i Jaśle, gdzie w 1920 roku zdała maturę w Państwowym Gimnazjum Klasycznym. W roku 1921 wstąpiła na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Poznańskiego, na którym w 1926 roku uzyskała stopień doktora filozofii w zakresie chemii, na podstawie pracy wykonanej pod opieką prof. dr A. Korczyńskiego na temat: ”Studia nad Fischerowska syntezą indolu”. Pracę na tej Uczelni rozpoczęła jeszcze jako studentka w roku 1924 na stanowisku młodszej asystentki w Zakładzie Chemii Organicznej Uniwersytetu Poznańskiego. W tym samym Zakładzie była starszą asystentką w latach 1926–1929. W 1927 roku uzyskała stypendium Ministerstwa W.R. i O.P. na dalsze studia za granicą i rok akademicki 1927/1928 spędziła w Paryżu pracując w Zakładzie Chemii Terapeutycznej Instytutu Pasteura w laboratorium Ernesta Fourneau.

Do Warszawy przeniosła się w roku 1929, gdzie pracowała w Zakładzie Chemii Organicznej Politechniki Warszawskiej w charakterze starszej asystentki prof. Ludwika Szperla aż do września 1939 roku. W latach 1932 – 1939 równolegle z pracą na Politechnice prowadziła również pracę dydaktyczną w Wolnej Wszechnicy Polskiej. W roku 1935 habilitowała się na Wydziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej na podstawie wyników badań nad pochodnymi 2,3’-bipirydylu, uzyskując status Veniam legendi. W kilka miesięcy później uzyskała stypendium z Funduszu Kultury Narodowej i wyjechała na roczny pobyt do Heilderbergu, gdzie pracowała w Kaiser Wilhelm Institut für Medizinische Forschung w laboratorium prof. Richarda Kuhna. Po powrocie do kraju w 1936 roku wyszła za mąż za dr inż. Mariana Polaczka, który również (do 1938 roku) był starszym asystentem w Zakładzie Chemii Organicznej Wydziału Chemicznego Politechniki Warszawskiej. W czasie wojny mąż Pani Profesor został zamordowany przez NKWD w Katyniu.

Już w okresie międzywojennym zarówno praca naukowa jak i działalność dydaktyczna prof. W. Polaczkowej była wysoko oceniana i doceniona, o czym świadczy odznaczenie Jej Złotym Krzyżem Zasługi (w 1939 roku) oraz powołanie Jej na członka-korespondenta Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

Czas okupacji hitlerowskiej i okres Powstania Warszawskiego (lata 1939-1944) prof. W. Polaczkowa spędziła w Warszawie, gdzie poza pracą zarobkową w prywatnej zakonspirowanej firmie, brała udział w tajnym nauczaniu akademickim, prowadząc wykłady z chemii ogólnej na Wydziale Lekarskim tajnego Uniwersytetu Poznańskiego (w Warszawie) oraz wykłady z chemii organicznej na Wydziale Farmacji tajnego Uniwersytetu Warszawskiego. Po upadku Powstania Warszawskiego została wywieziona do Niemiec na przymusowe roboty; najpierw pracowała przy układaniu torów kolejowych, a następnie w fabryce chemicznej „Goda” we Wrocławiu. Uniknąwszy szczęśliwie przymusowej ewakuacji, okres bardzo ciężkich walk o „Twierdzę Wrocław” przetrwała ukrywając się w gruzach zniszczonego miasta, dzięki czemu doczekała się wkroczenia wojsk radzieckich do Wrocławia, po czym najszybciej jak to było możliwe powróciła do Warszawy.

Już 15-go kwietnia 1945 roku prof. W. Polaczkowa zgłosiła się do pracy na Politechnice Warszawskiej, włączając się z olbrzymim zapałem i zaangażowaniem do działań nad przywracaniem do życia Wydziału Chemicznego. Rozmiar zniszczeń budynków i urządzeń całej Uczelni był tak ogromny, że szybkie reaktywowanie działalności Politechniki w Warszawie wydawało się utopią; rozważano nawet przeniesienie Politechniki Warszawskiej do innego miasta. Jednak dzięki olbrzymiej aktywności przedwojennej kadry profesorskiej ostatecznie zwyciężyła koncepcja odbudowy Uczelni w jej dawnym miejscu. Pani prof. W. Polaczkowa była jedną z grona pięciu osób, które w dniu 22 maja 1945 roku brały udział w pierwszym po wojnie posiedzeniu Rady Wydziału Chemicznego PW. W posiedzeniu tym brali również udział: prof. Tadeusz Wojno, prof. Józef Zawadzki, prof. Alicja Dorabialska oraz inż. Stanisław Niewiadomski. Odbyło się ono jeszcze przed podjęciem przez ówczesne władze decyzji o uruchomieniu Wydziału Chemicznego na Politechnice Warszawskiej i zapewne wywarło znaczący wpływ na późniejszą pozytywną decyzję ówczesnego ministra oświaty Czesława Wycecha, który składając wizytę na Politechnice Warszawskiej w dniu 4-go października 1945 roku, mógł przekonać się, że Wydział Chemiczny już istnieje i działa. Pierwszy powojenny rok akademicki na Wydziale Chemicznym rozpoczął się późną jesienią 1945 roku. Początkowo wszystkie Katedry i Zakłady odradzającego się Wydziału mieściły się w budynku Technologii Chemicznej, który był wprawdzie częściowo spalony i zdewastowany, ale po prowizorycznym odremontowaniu mniej zniszczonych fragmentów, można było rozpocząć zajęcia z małą grupą studentów z wyższych lat studiów.

W 1945 roku prof. W. Polaczkowa objęła kierownictwo Katedry Chemii Organicznej, najpierw jako zastępca profesora, a od roku 1948 jako profesor nadzwyczajny. W roku 1957 została mianowana profesorem zwyczajnym. Na stanowisku kierownika Katedry, a potem Zakładu Chemii Organicznej, pracowała do chwili odejścia na emeryturę w roku 1971.

Prace nad stworzeniem zaczątku Katedry Chemii Organicznej trwały od wiosny 1945 roku do stycznia 1946 roku i początkowo polegały głównie na żmudnym wygrzebywaniu z gruzów i zgliszcz Gmachu Chemii resztek sprzętu, szczątków przyrządów oraz ocalałych odczynników zakopanych w pierwszych dniach wojny przez pracowników Zakładu. Już w grudniu 1945 roku rozpoczęły się wykłady z chemii organicznej (dla 10 studentów), a od 1-go lutego 1946 roku - ćwiczenia laboratoryjne (dla 9 studentów). Z przedwojennego personelu w roku 1945 powrócili i przystąpili do pracy (oprócz prof. W. Polaczkowej) dr Jarosław Böhm, dr Janusz Kulesza i laborant Witold Wróblewski.

Z uwagi na olbrzymie zniszczenia wojenne obu gmachów Wydziału Chemicznego, a zwłaszcza Gmachu Chemii, szczególnie uciążliwy był brak miejsc w laboratoriach studenckich. Wprawdzie już na początku roku 1946 zostało uruchomione w wymiarze „szczątkowym” laboratorium preparatyki organicznej, jednak liczba miejsc w stosunku do potrzeb była wysoce niewystarczająca. W czerwcu 1946 roku 35-cio osobowa grupa studentów Wydziału Chemicznego PW za pośrednictwem Duńskiego Komitetu Kulturalnej Pomocy Polsce została zaproszona do Kopenhagi w celu odrobienia ćwiczeń laboratoryjnych na Wydziale Chemicznym Politechniki Kopenhaskiej; w tej liczbie 9 studentów pod opieką prof. W. Polaczkowej odrobiło w Kopenhadze ćwiczenia z preparatyki organicznej w laboratorium wybitnego chemika-organika, prof. Stig Veibl’a.

Intensywne prace nad zorganizowaniem Katedry Chemii Organicznej na miarę potrzeb Politechniki Warszawskiej trwały kilka lat i obejmowały - oprócz zadań organizacyjnych - dobranie i wykształcenie współpracowników, wznowienie na odpowiednio nowoczesnym poziomie pracy dydaktycznej, a następnie inspirowanie i kierowanie pracą naukową zespołu. Zarówno praca dydaktyczna, jak i naukowa w pierwszych latach powojennych nie była łatwa; szczególnie dotkliwie dawał się odczuć brak podręczników akademickich oraz czasopism naukowych, co bardzo utrudniało w miarę szybkie nadrobienie straconych 6-ciu lat normalnego rozwoju naukowego. Odczuwając konieczność unowocześnienia wkładów i ćwiczeń z chemii organicznej, prof. W. Polaczkowa już w roku akademickim 1946/47 przetłumaczyła nowoczesny na owe lata podręcznik „Chemia organiczna” Hollemana i Richtera (I wyd. 1947, II wyd. 1952), a w kilka lat później pod Jej kierownictwem powstała i została wydana (w 1954r) praca zbiorowa „Preparatyka organiczna”.

Prof. W. Polaczkowa była świetnym wykładowcą; przez większą część okresu swej pracy prowadziła wykład podstawowy z chemii organicznej, w którym trudny i obszerny materiał przedstawiony był w sposób perfekcyjnie logiczny, a przede wszystkim barwny i ciekawy. Wykład ten był ilustrowany pokazami „na żywo” doświadczeń chemicznych, a uzupełnienie materiału wykładowego stanowiły ćwiczenia audytoryjne. Zakres wykładu z chemii organicznej w kolejnych latach ulegał różnorodnym modyfikacjom związanym ze zmianami programu nauczania. W roku 1948 prof. W. Polaczkowa opracowała i przez kilka lat prowadziła również wykład ponadpodstawowy (dla studentów tzw. kursu magisterskiego), obejmujący wszystkie współczesne teorie dotyczące budowy elektronowej i przestrzennej oraz mechanizmów reakcji związków organicznych. Był to z pewnością jeden z pierwszych (a być może nawet pierwszy) w powojennej Polsce tak nowoczesny wykład omawiający mechanizmy reakcji organicznych. Niestety, po kilku zaledwie latach wykład ten został zaniechany w związku z reformą studiów.

Działalność prof. W. Polaczkowej nie ograniczała się do obszaru kierowanej przez Nią Katedry. W roku 1948 rozpoczęła się odbudowa doszczętnie zrujnowanego i wypalonego Gmachu Chemii. Prof. W. Polaczkowa brała w tym bardzo czynny udział; jako prodziekan Wydziału Chemicznego w latach 1949 - 1950 była osobą odpowiedzialną za zorganizowanie zaopatrzenia w materiały i urządzenia niezbędne do wyposażenia laboratoriów, audytoriów i pracowni naukowych, co wymagało olbrzymiego nakładu pracy i zaangażowania. Odbudowa Gmachu Chemii została zakończona w roku 1952, wtedy to większość Katedr i Zakładów Wydziału osiągnęła określoną stabilizację pod względem bazy lokalowej i wyposażenia laboratoryjnego, a także właściwy stan kadry nauczającej.

Począwszy od roku 1948 prof. W. Polaczkowa aktywnie uczestniczyła też w pracach nad często zmieniającymi się w latach powojennych programami studiów, co wynikało z wprowadzenia na okres kilku lat studiów dwustopniowych, a następnie z licznych modyfikacji programów studiów 5-cio letnich. Opracowywane przez Nią kolejne wersje programu wykładu i ćwiczeń z chemii organicznej były często zalecane do ogólnego stosowania w uczelniach technicznych. We wczesnych latach pięćdziesiątych brała również udział w opracowywaniu ogólnokrajowych planów badań naukowych, będąc zawsze rzecznikiem uwspółcześniania tematyki prac badawczych. Spośród licznie podejmowanych przez Nią tego typu prac należy jeszcze wymienić udział w komisjach powoływanych przez P.T.Chem. oraz P.K.N. dla opracowania i wydania drukiem „Polskiego piśmiennictwa chemicznego z zakresu chemii organicznej i technologii chemicznej” [Wiadomości Chemiczne, 1951 (5), 116], jak też współudział w pracach nad opracowaniem pierwszego po wojnie Kalendarza Chemicznego.

Niestety, tę wielostronną i niezwykle owocną, ale również bardzo pracochłonną, działalność prof. W. Polaczkowej przerwała w roku 1955 bardzo poważna choroba, która na okres półtora roku wyłączyła Ją kompletnie z zajęć zawodowych. Wprawdzie po niezwykle intensywnej rehabilitacji udało się Jej powrócić do pracy, jednak nie odzyskawszy pełnej sprawności fizycznej, nie mogła już tak aktywnie pracować, jak przed chorobą. Z uwagi na stan zdrowia na pewien okres musiała przerwać prowadzenie wykładu podstawowego z chemii organicznej. Po kilku latach ponownie podjęła trud prowadzenia tego wykładu, który nadal cieszył się bardzo dobrą opinią słuchaczy. Ponieważ przebyta choroba ograniczyła w pewnym stopniu łatwość pisania wzorów na tablicy, dlatego korzystała w tym zakresie z pomocy asystentów. Dopuszczenie do tej czynności było powszechnie uznawane za wyróżnienie i nazwane zostało „służeniem do mszy”. Dzięki olbrzymiej dyscyplinie wewnętrznej, aż do momentu przejścia na emeryturę wzorowo wypełniała obowiązki kierownika Katedry (Zakładu), zawsze ciesząc się najwyższym autorytetem zarówno współpracowników, jak i pozostałych pracowników Wydziału. Jednak nie odzyskawszy pełni sił, zmuszona była zrezygnować z wszelkiej działalności poza obrębem Zakładu.

Od samego początku objęcia kierownictwa Katedry (Zakładu) Chemii Organicznej prof. W. Polaczkowa przywiązywała dużą wagę do właściwego doboru, wychowania i wykształcenia kadry współpracowników, odpowiednio inspirując i kierując pracą naukową zespołu. Pierwsza po wojnie obrona pracy doktorskiej w Katedrze miała miejsce w roku 1951, a już w roku 1954 dwóch pracowników otrzymało nominacje na etat docenta. Dla swych pracowników prof. W. Polaczkowa była zawsze wzorem prawdziwego nauczyciela akademickiego i naukowca; była „Szefem” wymagającym zaangażowania zarówno w dydaktykę, jak i w prowadzenie prac badawczych. Dbając o rozwój kadry, zachęcała wszystkich, a zwłaszcza młodych pracowników, do aktywnego uczestnictwa w konferencjach naukowych, przede wszystkim w Zjazdach Naukowych PTChem–SIiTPChem, ale również w sesjach naukowych PAN, w których często sama współuczestniczyła. Ponadto dużą wagę przywiązywała do śledzenia bieżącej literatury światowej, co owocowało częstymi, obowiązkowymi seminariami wygłaszanymi przez wszystkich współpracowników. Doceniając rolę dostępu do nowoczesnych podręczników akademickich w kształceniu studentów, była aktywnym rzecznikiem udziału pracowników Zakładu w tłumaczeniu zachodnich monografii i podręczników z zakresu chemii i syntezy organicznej. W dorobku sięgającym kilkunastu przekładów z języka angielskiego znajdują się takie pozycje: „Preparatyka Organiczna”, A.J. Vogel (WNT 1964), „Chemia Organiczna”, J.D. Roberts, M.C.Caserio (PWN 1969) oraz „Chemia Organiczna. Reakcje, mechanizmy, budowa”, J. March (WNT 1975).

W Zakładzie Chemii Organicznej wykonywane też były prace dyplomowe, choć programowo nie należało to do obowiązkowych zajęć. W latach kierownictwa Zakładem przez prof. W. Polaczkową propozycje wykonania prac dyplomowych wychodziły od kadry nauczającej i były kierowane do studentów raczej ponad przeciętnych, gdyż wymagania stawiane przez promotorów były wysokie. Rezultatem takiego zwyczaju jest wypromowanie wielu absolwentów, którzy w dalszej karierze osiągnęli wysokie statusy naukowe i zawodowe i obecnie zasilają kadry kilku Uczelni i Instytutów Naukowych, a także placówek produkcyjnych. Dla przykładu można wymienić nazwiska kilku profesorów, którzy prace magisterskie wykonywali w kierowanym przez Nią Zakładzie Chemii Organicznej PW Są to: prof. Jerzy Woliński (UW), prof. Wiesław Jasiobędzki (PW), prof. Osman Achmatowicz (PAN i SGGW), prof. Marek Chmielewski (PAN), prof. Janusz Jurczak (PAN i UW) oraz prof. Krystyna Kamieńska-Trela (PAN).

Zainteresowania naukowe prof. W.Polaczkowej dotyczyły głównie zagadnień teoretycznych z obszaru chemii organicznej, zgodnie z profilem prowadzonego przez Nią Zakładu. Problematyka podejmowanych badań dotyczyła przede wszystkim mechanizmów reakcji organicznych oraz ustalania zależności pomiędzy budową przestrzenną i elektronową związków organicznych, a ich własnościami chemicznymi i fizycznymi. Charakteryzując Jej powojenny dorobek naukowy należy wymienić następujące kierunki prowadzonych prac badawczych:

1) Badania przebiegu reakcji 1,3-dipolarnej cykloaddycji cyklicznych dienów (pochodnych 1,3-cyklopentadienu) z nitrylami, cyjankiem benzoilu i cyjanopirydynami, prowadzących do zamknięcia pierścienia pirydynowego. Na podstawie pomiarów kinetycznych i znalezionych wartości energii aktywacji dla tych reakcji ustalono szereg reaktywności dienofili, co pozwoliło wnioskować o mechanizmie reakcji dipolarnej cykloaddycji. Wyniki ogłoszono w 9 publikacjach.

2) Badania przebiegu reakcji addycji Michaela pochodnych cynamonianu metylu z hydrazyną i następczej cyklizacji adduktu oraz ustalanie wpływu podstawników w pierścieniu fenylowym estru na szybkość reakcji i rodzaj uzyskiwanego produktu. Wyniki ogłoszono w 4 publikacjach.

3) Obszerne badania nad możliwością sprzężenia między pierścieniami w niekoplanarnych układach polifenylowych, polegające na ustalaniu liniowej zależności energii swobodnej (równanie Hammeta). Badania te obejmowały pomiary stałych dysocjacji kwasów mono-, di- i trifenylobenzoesowych podstawionych grupami elektronodonorowymi lub elektronoakceptorowymi oraz pomiary stałych dysocjacji analogicznie podstawionych „anilin”, jak również pomiary i porównanie widm UV badanych związków z widmami analogicznych związków, w których nie występują przeszkody przestrzenne. Ponadto zbadano regioselektywność (orientację) reakcji nitrowania 1,2,3-trifenylobenzenu oraz wyznaczono jego względną reaktywność metodą współzawodnictwa z benzenem przez obliczenie współczynników cząstkowych szybkości dla poszczególnych pozycji.

Wyniki tych prac, ogłoszone w 20 publikacjach, pozwoliły na sformułowanie wniosku, że sprzężenie pomiędzy pierścieniami aromatycznymi w badanych układach ujawnia się zarówno w reakcji elektrofilowego podstawienia, jak i w transmisji wpływu podstawników w przypadku p/p’-dwupodstawionych pochodnych.

4) Badania nad syntezą i reakcjami pochodnych układu 1,3-ditiolu, jako potencjalnych prekursorów nukleofilowych karbenów 1,3-ditioliowych, obejmujące opracowanie sposobów generowania in situ tych karbenów oraz poddanie ich reakcjom świadczącym o nukleofilowym charakterze tych reaktywnych cząstek pośrednich. Wyniki ogłoszono w 5 publikacjach. Tematyka dotycząca nukleofilowych karbenów była wówczas bardzo mało zbadana.

Pozostawiona przez prof. W. Polaczkową spuścizna naukowa (52 publikacje badawcze oraz 11 opracowań referatowych i podręcznikowych) nie jest pełnym wyrazem Jej udziału w dorobku naukowym kierowanego prze Nią zespołu naukowego, gdyż prof. W. Polaczkowa nie życzyła sobie wymieniania Jej jako współautora w pracach, w których bezpośrednio nie uczestniczyła. Jej nazwisko nie pojawiało się też w żadnej z prac publikowanych przez Jej byłych doktorantów po uzyskaniu stopnia doktora, nawet wtedy, gdy tematyka tych prac stanowiła kontynuację poprzednich badań. Zawsze jednak służyła pomocą i bardzo cennymi konsultacjami wszystkim członkom zespołu.

Spośród grona swych bezpośrednich współpracowników prof. W. Polaczkowa wypromowała dziesięciu doktorów oraz trzech doktorów habilitowanych. Liczby te również nie obrazują pełnego dorobku w zakresie kształcenia kadry w okresie kierowania przez Nią Zakładem Chemii Organicznej, gdyż nie obejmują prac doktorskich wypromowanych przez Jej współpracowników, którzy pod Jej patronatem uzyskali status samodzielnego pracownika naukowego.

Pani profesor Wanda Polaczkowa zmarła w dniu 3-go marca 1985 roku i została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim w kwaterze 62-I-1 w Symbolicznym Grobie Chemików Polskich poległych i zaginionych w czasie Drugiej Wojny Światowej (ufundowanym przez prof. Alicję Dorabialską dla uczczenia Ich pamięci).

W pamięci tych, którzy mieli szczęście z Nią współpracować, na zawsze pozostanie jako Osoba niezwykle prawa, pracowita i mądra, o niezłomnym harcie ducha, wybitny Naukowiec, wzorowy Kierownik Zakładu oraz Wychowawca młodzieży akademickiej i młodej kadry naukowej. Wysoko ustawione przez Nią standardy w zakresie nauczania chemii organicznej i poziomu badań naukowych do tej pory stanowią wzorzec dla całego zespołu pracowników Zakładu Chemii Organicznej Politechniki Warszawskiej.*

dr hab. Daniela Buza, prof. nzw. PW

*) Przy opracowaniu tego wspomnienia wykorzystano materiał z następujących publikacji:

1) W. Polaczkowa, „Dzieje Zakładu Chemii Organicznej 1917 - 1952”, w „150 Lat Szkolnictwa Technicznego w Warszawie 1826 – 1976”, str. 231. Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej, 1979.

2) T. Bisanzowa, Z. Bańkowska, „Prof. dr hab. Wanda Polaczkowa (1901 - 1985)”, Wiadomości Chemiczne, 1987, (41), 1. (W pracy tej jest podany szczegółowy wykaz wszystkich publikacji naukowych sygnowanych nazwiskiem prof. W. Polaczkowej).

3) D. Buza, „Prof. dr hab. Wanda Polaczkowa (1901 – 1985)”, Przem. Chem. 2001, 80, 408. (Artykuł upamiętniający setną rocznicę urodzin Pani prof. W. Polaczkowej)

Zakład Chemii Organicznej 2008 Ostatnia modyfikacja 4.02.2008